– een boekbespreking

Onder GGZ collega’s is psychiater / psychotherapeut Irvin Yalom (1931) een bekende naam en voor velen ook een voorbeeld. Ook voor mij. Zelf heb ik ook diverse boeken van hem gelezen. Heel recent kwam zijn -waarschijnlijk- laatste boek op de markt met de treffende titel “Een kwestie van dood en leven” wat hij schreef met zijn echtgenote, Marilyn (1932).

De gezondheid van beiden hangt aan een zijden draad. De reden om over deze materie te schrijven ligt daarom voor de hand. Het is om en om door beiden geschreven. Elk kijkt terug op hun carrière, hun mooie jaren, maar nu ook op hun nabije levenseinde.

Het is een heel eerlijk boek. Irvin, die jarenlang mensen met rouw en de dreigende dood heeft begeleid, merkt dat hij uit onderzoek al veel heeft geschreven, maar het doorleven van afscheid nemen wel wat anders is. Hij haalt troost uit zijn zelfgeschreven boek over de dood, “Tegen de zon in kijken”. En hij leert zoveel meer door terug te blikken op zijn therapeutische carrière. Die reflectie is pijnlijk kwetsbaar en eerlijk.

De kwestie van dood en leven overkomt ons allemaal. De ene ervaart het vroeger dan de ander, maar voor iedereen geldt het. De schrijvers kijken terug, halen herinneringen op en ontdekken bijvoorbeeld dat hun oude bekenden vrijwel allemaal overleden zijn. De schrijvers zijn op dat moment 87 en 88 jaar en ontdekken dat ze tot de allerlaatsten behoren van hun generatie. Zeer confronterend. In de afgelopen maanden zocht ik ook op internet naar namen van jongens van de lagere en middelbare school en ontdekte dat zeker twee oud-klasgenoten al zijn overleden. Dat raakt!

Afhankelijk worden is voor iedereen moeilijk, maar voor mensen, die graag helpen, blijkt het – ook in de gesprekken, die ik met zulke mensen voer- vaak ergerlijk moeilijk. Ook Irvin beschrijft dat. En op zijn hoge leeftijd is hij nog altijd actief als therapeut… 88 jaar! En dan ontkomt hij er ook niet aan. Hij moet loslaten en toelaten. Niet alleen het verliezen van zijn zeer beminde Marilyn, maar zijn kracht, herinneringen en geheugen. Een moeilijk proces. Er komen gedachten aan de zelfgekozen dood. Hij heeft velen ertegen beschermd. En nu moet hij, maar ook zij daaraan denken. Door de machteloosheid en gebrek aan perspectief. En denkt hij echter verder: ‘patiënten helpen raakt aan de diepste kern van mijn leven en is iets wat ik niet kan en wil besmeuren’. Deze zin raakt mij zeer. Zo beleef ik dat ook. Echt zijn, zelf ook doen wat je de ander suggereert. In moeilijke omstandigheden blijft dat een eerlijke uitdaging. En daarover schrijft hij. Het naast de ander staan met ook de eigen ervaring, is wat me aanspreekt en wat ikzelf ook graag doe.

We vergeten dingen, die in het actuele moment zo van betekenis zijn. We denken dan het voor altijd te onthouden. Het blijkt niet zo te gaan. Irvin Yalom heeft veel anekdotes opgeschreven en delen ervan verwerkt in zijn verschillende boeken. Nu hij dingen begint te vergeten, context kwijtraakt en merkt in een heel andere eeuw te zijn aangekomen, heeft hij er verdriet van. Dat mag er zijn. Moet er zijn. Hij leert weer een heel andere kant van zichzelf kennen. Zo bekent hij nog nooit een zelfstandig wonende man te zijn geweest.

In zijn boek “Tegen de zon in kijken” komt hij teruglezend een passage tegen waarin hij patiënten vraagt wat ze het meest vreest aan de dood. Het antwoord is “Alle dingen die ik niet gedaan zou hebben“. Wat een treffende gedachte. We stellen snel iets uit voor later, terwijl dat voor nu bedoeld is.

De Yaloms zijn opgegroeid in de joodse cultuur, maar zijn niet religieus. Na de dood stopt het voor hen. De Bijbelse teksten zijn echter ook voor hen een bron van steun. Zo wordt geciteerd uit Psalm 23: “Al ging ik ook door een dal vol schaduw van de dood, ik zou geen kwaad vrezen”… en Paulus in 1 Korinthe 15: “Dood, waar is uw prikkel? Graf, waar is uw overwinning?” Voor mij citaten, die juist in de context waarde hebben, namelijk omdat een altijd aanwezige, met ons betrokken God is.

Het mooie in dit boek is voor mij de eerlijkheid, het kijkje in hun gedachten. Het proces van de voortschrijdende ziekte bij Marilyn en de kwetsbaarheid van Irvin, vragen van beiden om het onder ogen te komen. Ze lezen elkaars hoofdstuk, voordat de ander verder schrijft en zo helpen ze elkaar ook door het proces. Een eerlijke reflectie, ieder voor zich, maar ook samen. Het hele proces, tot aan het daadwerkelijke overlijden wordt zo beschreven. Zolang het kan samen.

Na haar overlijden ontstaat er een nieuwe werkelijkheid. Rouwen vraagt tijd. Verdriet heeft zijn plaats nodig. Het is hard werken, zo ervaart Irvin. In een aantal hoofdstukken laat hij tot ongeveer een jaar na het overlijden ons in zijn ervaringen delen. Heel bijzonder. Een trooster moet ook getroost kunnen worden. Angst en pijn horen bij het leven, ook als therapeut. Ongelooflijk kwetsbaar wanneer het afscheid zo openlijk wordt beschreven. Zeldzaam mooi.

Dit boek heb ik voorgelezen aan mijn geliefde en brengt ook onszelf in gesprek over dezelfde thema’s. Hoewel we bijna 30 jaar jonger zijn, is het ook voor ons goed daarover te spreken. Het is goed het onder ogen te zien en niet ervoor weg te lopen.